ESSAY FROM 1999

BIG CHANCES AND CHALLENGES IN MY LIFE

Here I am today - 4 January, 2000 — in charge of the most aspiring orga­nization (not the most impartial view, of course) working in one of the most challenging sectors in Mon­golia — banking and fi­nance (everyone accepts that, however). I have a settled family life, a loving wife and a beautiful son — expecting the second. What brought me here? I use this opportunity to stop, have a breath and look back.

I was born in 1973 to a family of a young couple - car mechanic and ga­rage bookkeeper-accountant. I spent my childhood during the time when it was tough to retain a free spirit: praise this man, respect this lady, do not talk, do not think differently, and do not stand out from the crowd. Sometimes, even, do not move fast and speak loudly.

Nevertheless, I think I managed to keep and develop my individuality.

I was sixteen when I went with my father to sup­port young people gathering on the squares and demanding the government to change. Democratic revolution. Did not miss a bit of it ever since.

1991 was the year that determined ' the course of my professional develop­ment - I enrolled in the new Stock Exchange courses and later was accep­ted to work for the Trading Department of the MSE as one of its first employees. A year passed. In the meantime, my family grasped the golden opportunity that new freedoms were opening to Mongolians. We became quite success­ful in the merchandize trading between China and Russia. I quit the MSE to help. After one year of this business my par­ents and me decided that it was about the time to continue my education.

Budapest, Hungary is the place that had a big impact on my life: I spent almost 8 years of my life there. First with my parents when my father was appointed to be embassy driver and then as a student -1 met my future wife in Budapest as well.

The first heavy blow in my life hap­pened to me in 1993, when I was ha­ving my first semester examinations -my father died of liver cancer and left us all alone. According to my Mongolian belief I had to officially head the family - my mother and two younger brothers and my grandmother. My mother's courage during four long years of my university studies is worth praising in poems. She managed, all by herself, not only to keep me in school but also sustained a decent life for the rest of the family.

On my return to Mongolia I was hired by the Central Bank of Mongolia, where I was able to quickly get myself into the most challenging work that has been going on — bank privatization, restructuring, formulation of new poli­cies for sound bank operations, training of banking specialists, etc. The lan­guage skills that I possess, of course, played a main role in my professional growth. It was also in the Central Bank that I came to realize the importance of professional relationships with different people, value of information and net­working - synergy.

In the fall of 1997 a group of young professionals came together under my leadership and founded one of the ear­liest savings and loan cooperatives known today under the name C.Y.D.A.N. (Coalition of Youth for Development and Networking) that specifically targets to meet its members' demand for credit and stressing impor­tance of savings. In August 1998 I was honored to become the first employee of X.A.C. that would later implement the MicroStart - Mongolia Project. It is suffice to say for now that X.A.C. has laid an economic and legal groundwork for the emerging sector to help out the not so well-off in Mongolia.

Ganhuyag Chuluun Undergraduate Business Administration'97

Source: "Connection" volume 2 number 4 (Feb 2000)

Чоно Эдийн Засаг, Орчуулга

Чоно Эдийн Засаг

Өнгөрсөн сард би өөрийн хань Уянгаагийн хамт Тянжин хотноо зохиогдсон WEF (Дэлхийн Эдийн Засгийн Форум)-ын Шинэ Аваргуудын чуулга уулзалтад оролцсон юм. Дэлхийн Залуу Манлайлагч (Young Global Leader) болохынхоо хувьд би өнгөрсөн жилээс хойш Давостой холбоотой үйл ажиллагаануудад оролцож ирсэн бөгөөд энэ шугамаар Сөүл, Далян, Дубай, Давос болон Клостерс зэрэг урьд өмнө очиж үзээгүй газруудад хөл тавьсны сацуу олон орны эрдэм боловсролтой, гэгээлэг хүмүүстэй уулзах боломж тохиосон билээ. Залуу Манлайлагчдын бусад цагаан захтнуудаас (сэхээтнүүдээс) ялгагдах гол зүйл нь тэд нийгэмдээ хувь нэмэр оруулах, бусдаас туршлага судлах чин хүсэл эрмэлзэлтэй, ихийг хийж бүтээх чадвартай чөлөөт сэтгэгчид байдгаар нь би ихэд бахархдаг. Гагцхүү би WEF болон YGL-ийн тухай тусад нь дараа яриа хүүрнэе гэж бодож байгаа.

Харин энд би 9 сарын 13-нд Хятадын англи хэл дээр гардаг хамгийн том өдөр тутмын хэвлэл болох China Daily дээр Шанхай хотноо зохион байгуулагдаж буй Дэлхийн Экспо-ны үеэр Монголын өдрийг тэмдэглэсэн талаарх нийтлэл гарсныг олж харсан тухайгаа өгүүлэх гэсэн юм.

Энэхүү өдөрлөг нь миний хувьд, Монголчуудын маань хувьд яагаад тийм өндөр ач холбогдолтой байв аа? Учир юун гэвэл Хятадын эдийн засаг, улс төрийн хувьд хамгийн чухал долоо хоногийн дундуур Монголын тухай томоохон хэмжээний нийтлэл China Daily дээр хэвлэгдсэн юм. Хятад улсад Зуны Давос буюу Дэлхийн Эдийн Засгийн Чуулга Уулзалт, Дэлхийн Банкны захирал Зоёликийн албан ёсны айлчлал, Билл Гэйтс болон Уоррэн Баффетийн хүмүүнлэгийн оройн зоог зэрэг үйл явдлууд нэгэн зэрэг тохиосон тул дэлхий нийтийн анхаарал Хятад руу чиглэсэн тийм л цаг үед Монголын тухай нийтлэл хэвлэгдсэнд би олзуурхсан юм.

Харин миний хувьд дээрх нийтлэлийн гарчигийг Азийн Чоно боломжийг тас зуув гэж нэрлэсэн нь түүнээс ч багагүй ач холбогдолтой чухал зүйл болсон юм. Би энэ нэр томъёог өнгөрсөн 12 дугаар сард өөрийн найз Renaissance Capital-ын Роланд Нэшд Монголын Хөрөнгө Оруулалтын Тайланг бичихэд нь тусалж гаргаж ирсэн бөгөөд энэ тайлан нь уг чиглэлээр бичигдсэн хамгийн анхных нь байсан тул олон нийтийн анхаарлыг ихээр татсан билээ. Уг нэр томъёог Ivanhoe Mines-ийн ерөнхий захирал Роберт Фридланд Хонгконг, Москва хотуудад зохион байгуулагдсан хөрөнгө оруулагчдын уулзалтууд дээр тавьсан өөрийн илтгэлүүддээ хэрэглэсэн юм (Би Москвад зохион байгуулагдсан хөрөнгө оруулагчдын уулзалтад түүнтэй хамт оролцож, ярилцах боломж олдсон юм). Энэ дашрамд хэлэхэд би Роберт Фрийдландыг дэлхий дахинаа Монголыг маш сайн төлөөлж, сурталчилж байгаа хүн юм гэж боддогоо нуух юун.

IMF-ийн (Олон Улсын Валютын Сан) тооцоолсноор ирэх таван жилд Монголын эдийн засаг алт, зэс, нүүрс зэрэг стратегийн ач холбогдол бүхий уурхайнуудаа хөгжүүлснээр асар хурдацтай өсөх бөгөөд Хятад, Туркменистан, Энэтхэг, Гана зэрэг бусад хөгжиж буй орнуудыг ардаа хаях ажээ. Энэхүү өсөлт нь Хятадын эдийн засгийн (Луу эдийн засгийн) хурдацтай өсөлт, түүнийг дагасан аж үйлдвэрлэл явуулахад шаардагдах түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээний өсөлттэй нь нягт холбоотой юм.

Яагаад Бар бус харин Чоно гэж зарим нь гайхшрана. Монголчууд бид өөрсдийгөө өнөөг хүртэл Бөртэ Чоно, Гоо Маралаас гарал үүсэлтэй хэмээн итгэж ирсэн бөгөөд хорвоод мэндлэхдээ ч дэлхий дахинаа англи хэлээр “Монгол толбо” хэмээн алдаршсан хөх толботой төрдөг. Монголчууд чоныг дээдэлсээр ирсэн бөгөөд чоныг тэнгэрлиг амьтан хэмээн шүтдэг. Монголын хаад ч Хөх Тэнгэрээс заяатай төрдөг байсан юм. Их Эзэн Чингис хааны удирдлаган дор Монголчууд дэлхийн түүхэн дэх хамгийн том эзэнт гүрнийг байгуулсан билээ. Иймээс Чонын дайчин, эрэмгий, тэнгэрлиг зан чанар ойрын жилүүдэд Монголын эдийн засгийн төлөв байдлыг зөв илэрхийлэх болов уу.

Бид өөрсдийн шинэ эдийн засгаа 1997 оны Азийн эдийн засгийн хямрал болон өнгөрсөн дэлхий дахиныг хамарсан эдийн засгийн хямралын үр дүнд төлөвшсөн Шинэ Бодит Амьдрал дээр тулгуурлан хөгжүүлэх хүсэлтэй байна. Бид Барууны эдийн засгийн загвараас суралцаж, Ойрхи Дорнодын эдийн засгаас туршлагажиж, Азийн Бар улсуудын түүхээс санаа авч өөрсдийн эдийн засгийн загвараа боловсруулах шаардлагатай юм. Энэ нийгэм нь хувь хүний хөгжлийг нэн тэргүүний зорилгоо болгон ард иргэдийнхээ эрх, ашиг сонирхлыг хамгийн чухалд тооцох ёстой. Ард иргэд нь оюунлаг, чөлөөт сонголт хийх чадвартай, засаг төр нь бизнесийн хүрээн дэх эрх тэгш оролцоог хангасан, ойрын болон холын хөрш, түнш улсуудтайгаа найрсаг, харилцаатай, улс төрийн тогтвортой тогтолцоотой байх болно. Хууль ёсыг дээдлэн сахихын сацуу өөрийн нүүдэлчин ёс заншил, уламжлалт онцлог талуудыг хадгалсан улс ард байх болно. Энд залуу, эрэлхэг хүн бүр хүрэлцэн ирж ажил, амьдралаа зохиож болно...

Монголд чоно олноороо амьдардаг. Бид тэднийг шүтэн дээдлэхийн сацуу чонын ан авд мордох нь бий. Олон зуун жилийн туршид Монголчуудын амьдралын энгийн хэв маяг нь чоно, хүн хоёр ба хоёр хүмүүний хоорондох газар нутаг, эрх мэдлийн тулаан дунд үргэлжилсээр иржээ. Хятадын зохиолч Жианг Ронг “Чонын Сүлд” номондоо Монголчуудын дайтах арга барил, тактик нь чонын сүргээс санаа авсан тухай нарийвчлан дүрсэлсэн байдаг. Монголчууд чоныг “Ижил заяатайд нь харагдаж, илүү заяатайд нь агнагддаг” хэмээн хүндлэн биширсээр ирсэн. Гэхдээ энэ сайхан уламжлал өнөөгийн цаг үед алдагдсаар, зарим тохиолдолд бүр гутамшиг болж байгааг нуух юун...

Чоно нь Монголын хээр тал, эгц хад асга, гүн ой шугуйг ажралгүй давж, зохицон амьдардаг араатан амьтан юм. Тэд зундаа +40 хэм хүртэл халж, өвөлдөө -40 хэм хүртэл хүйтэрдэг хатуу ширүүн уур амьсгалтай Монголын тэгш өндөрлөгт амьдарч, өсч үржин өдийг хүрсэн билээ. Тэд дасан зохицож, даван туулж чаддаг гайхамшигтай тэмцэгчид юм. Цаг нь болохоор тэд сүргээрээ цуглаж, зорьсон ангаа хамтын хүчээр барьдаг...

Энэ өдрүүдэд хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотноо шил даран чуулж байна. Монгол Улс яваандаа Евразийн эдийн засагт байр сууриа тогтоосон хүчирхэг Алфа Чоно болох нь гарцаагүй юм. Тиймээс ч би ирээдүйд Монголын Чоно өөрийн сүр хүчин дор сүрэг чоныг араасаа дагуулна гэдэгт итгэлтэй байна.

Анатоль Франс нэгэнтээ “Агуу зүйлд хүрэхийн тулд бид ажиллаад зогсохгүй мөрөөдөх хэрэгтэй. Төлөвлөхийн хажуугаар итгэх шаардлагатай” хэмээсэн байдаг. Би Монголд сайн цаг удахгүй ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Тийм ээ, сайн цаг айсуй. Бид хүчээ нэгтгэж ажиллах л хэрэгтэй байна...

Эцсийн эцэст, Монгол нутагт маань бар амьдарч тэсэхгүй биз дээ?

Хутагт овогтой Чулууны Ганхуяг

Орчуулсан Пагмасүрэн

Хянасан Эрхэмбаяр, Чинзориг, Ганхуяг

Wolf Economy

I took part in the WEF's Meeting of the New Champions in Tianjin with my wife Inga last month. As a Young Global Leader I get invited to Davos related events since last year. On top of allowing me to visit places I have never seen before, such as Seoul, Dalian, Dubai, Davos and Klosters, and Tianjin in a span of little over a year, Davos connection allowed me to meet the brightest and the smartest people from all around the world. What sets the YGL society from the usual high-level crowd is the unique spirit in each one of these people - free and ambitious thinkers, sense of giving and sharing, high achievers and doers, who are eager to learn and contribute to the society. However, more on WEF and Forum of Young Global Leaders later, though.

Here, I wanted to talk about an article, or more precisely, the title I saw on China Daily while in Tianjin on 13th of September, or rather a title for a Mongolia Special reportage dedicated to the Mongolia Day at the WorldExpo in Shanghai that day.

Why was the event so special for me and many Mongols? Well, we got an extensive coverage on a leading Chinese English language media, China Daily, during one of the most politically and economically charged weeks of the year in China - the world's rising new superpower. We had Summer Davos, World Bank's Zoellick's official visit and Bill Gates and Warren Buffet duo's philanthropic dinner taking place all at once - the world was zoomed in on China that week, so to say. So we got to share some of the spotlight in a way.

But more importantly for me, personally, we got an official recognition of the term Wolf Economy for Mongolia as part of her re-branding effort. I came up with the term last December, while, helping my friend Roland Nash of Renaissance Capital, to write an investment report on Mongolia. The report was the first of its type, ever, and attracted a lot of attention from the investing public. It was picked up by the extravagant Chairman of Ivanhoe Mines, Robert Friedland, who flashed the term during some of his speeches in front of the Mongolia hungry investors in Hong Kong and Moscow (I sat with him on the panel in Moscow). By the way I think and many others would agree that Robert is the ultimate Amban Said- (source for and ambassador in Mongolian) at-large for Mongolia.

IMF estimates that Mongolia will be the fastest growing economy in the next five years leaving China, Turkmenistan, India and Ghana thanks to the deployment of some of her strategic mines of gold, copper and coal. This growth is fueled by the rise of Chinese (Dragon) Economy and its insatiable hunger for commodities to fuel its industry.

So why Wolf and not a Tiger? Well, we Mongols believed and continue to believe that we came from the marriage of the Wolf Father and the Deer Mother. When we are born we still carry that blue mark with us, on our backs, commonly known as a Mongol spot by others. Wolves are revered by Mongols throughout the history and we believe that Wolves have been sent by the Tengri-Sky. Mongol Khans decreed under the Power of Eternal Tengri. Under the leadership of Grand Khan Chinggis, Mongols created the largest land empire in the history of humankind. Ferocity and strength of the Wolf could be highly symbolical of the way our economy could emerge on the global stage in the coming years.

We want to build our New Economy based on the New Reality in the aftermath of the 1997 Asian and the more recent global financial crisis. We need to leapfrog the western development model, draw lessons from the Middle Eastern economies and get inspired by stories of Asian Tigers and build our own model. This model could draw on the best characteristics of Canadian, Chilean and Norwegian economic models and still maintain its uniqueness - the Wolf attributes. A society which puts human development at the forefront and puts the rights of its citizens at the top of its priority list. Whose citizens are enlightened and empowered to make rational choices, and the government which provides equal access to opportunities and friendly business environment, while ensuring political stability and friendly relations with neighbors, both near and far. A country where justice and rule of law prevail, and at the same time a country which maintains her unique national attributes and nomadic origin. The place to be for young and daring...

Wolves are plenty in Mongolia - we revere them and at the same time we hunt them. They hunt herders' sheep and goats. Our simple way of living on these plains through history has been one of fight between wolves and men, and men and men for living space and dominance. War tactics and tricks were inspired by the hunting techniques of wolf packs, described so vividly in a book by a Chinese writer Jiang Rong "Wolf Totem". Mongols believe that that if a man sees the Wolf, his destiny is on par with the wolf's and if one manages to kill one he possesses a heavenly or tengerlig destiny. It gets abused these days a lot, I must admit too...

Wolves are carnivores who can survive on Mongolia's barren plains, high hills and deep forests. It can live and prosper under extreme conditions of the Mongolian plateau with temperatures rising to +40 in the summertime and plummeting to -40 in the winters. It adapts and survives - its resilience is not matched. It comes in packs in times of need and hunts in teams.

These days investors are flocking to Mongolia's capital Ulaanbaatar for Alpha returns to be made in Mongolian projects. And inevitably, the place is destined to become the Alpha Wolf Economy of Asia and the world. And I hope the Mongolian Wolf, through its leadership will show the way for a pack of wolves one day.

Anatole France's quote: To accomplish great things, we must not only act, but also dream; not only plan, but also believe. I believe in the good times near and close for Mongolia - we, her sons and daughters, just need to make that little push now. We are, indeed, very close...

At last, Mongolia is just too harsh for a Tiger to survive.

GCH

To Mongol youth: Монгол Эх Орныхоо жинхэнэ эзэн нь болъё

Би доорх үгээ та бүхэнтэй хуваалцахаар шийдлээ. Санал бодлоо нэмэрлэж, сэтгэгдлээ хэлнэ үү?

Эх Орныхоо жинхэнэ эзэн нь байцгаaя!

Зочноор уригдан оролцож байгаадаа баяртай байна. Энэ цуврал лекцийг зохион байгуулж байгаа “Монгол тэмүүлэл”-ийнхний зүгээс эх орны сэдвээр, эх орондоо хайртай байх талаар, эх орныхоо хүү охин нь байх талаар ярьж өгөөч гэж надаас хүссэн. Сонгогдоод та бүхний өмнө, “Боловсрол суваг” телевизийн үзэгчдийн өмнө санал бодлоо хуваалцаж байгаагаа нэр төрийн хэрэг гэж үзэж байна. Нөгөө талаас, энэ явдал миний хийж бүтээсэн, хэлж ярьсан зарим нэг зүйл зарим хүнд хүрдэг байж магадгүй юм болов уу гэсэн ойлголт төрүүлж байна.
Өөрийгөө товчхон танилцуулъя. Намайг Чулууны Ганхуяг гэдэг. “Хас” банкны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байна. Эхнэр, 4 хүүгийнхээ хамт амьдардаг. 35 настай. 1991 онд тусгай дунд 23-р сургуулийг дүүргэсэн. Сургуулиа төгссөн жилдээ Монголын хөрөнгийн биржийн анхны ажилчдын элсэлтэнд багтаж, брокер дилерийн курс төгсч, биржийн хянан шалгагчаар ажилласан юм. 17 настайдаа ийнхүү хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж байлаа. Цаашаа сурах сонголт надад мэдээж байсаан. Тухайн цаг үе арай өөр байлаа. Хөрөнгийн бирж дөнгөж байгуулагдаж байлаа. Цоо шинэ байгуулагдаж байгаа газар орж ажиллах нь надад илүү сонирхолтой санагдсан юм. Тиймээс гарсан боломжийг ашигласан. Хоёр жил ажиллачихаад би шийдвэрээ өөрчилсөн. Ер нь их сургуульд сурах хэрэгтэй юм байна гэж дүгнэсэн л дээ. Ингээд Унгарын Будапешт хот дахь Эдийн засгийн их сургуульд суралцахаар явж, англи хэлээр дүүргэсэн. Эцэг эхийнхээ буянаар дээд боловсрол эзэмшиж, гадаад хэл сураад, сайхан ажил, хамт олонтой болоод 1997 онд Монголдоо ирэхэд дахин нэг сонголт хийх шаардлага гарсан. Ямар ажил хийх вэ гэдэг. Ямар ч зүйл мөнх бус. Эцэг эх маань ч гэсэн биднийг тодорхой хугацаанд асарч өсгөөд нэг юм хүлээдэг. Ийм хүлээлт ямагт байдаг. Өөрөөр хэлбэл, бид буцааж өгч эхлэх хэрэгтэй болдог.
Монголын төв банк болох Монголбанкинд ажиллах завшаан, азтай тохиол надад бас таарсан. Энэ үеэс хойш өнөөг хүртэл банк санхүүгийн салбараас хөндийрч чадаагүй явна. Би сүүлийн 10 жилд банк санхүүгийн салбарт хамгийн залуу захирал гэж нэрлэгдсээр ирлээ. Яг өнөөдөр арилжааны 16 банк ажиллаж байгаа ч энэ хэвээрээ л яваад байгаа. Бахархалтай ч гэсэн залуу байх зарим талаараа бэрхшээлүүдийг авчирдаг. Харин энэ үед гутарч юм уу санаа сэтгэлээр унаж болохгүй. Нас гэдэг бол хүний зүгээр нэг үзүүлэлт шүү дээ. Хүн өөрөө хийж хэр чадаж байгаагаараа, хэр далайцтай бас нээлттэй сэтгэж чадаж байгаагаараа, асуудалд хэр олон талаас нь бодитой хандаж байгаагаараа үнэлүүлж байх ёстой. Ингэснээр хийе бүтээе, эцсийг нь харъя гэсэн төслөө хэрэгжүүлэх боломжтой. Өнөөдөр бид аль болох алсыг харсан зөв шийдвэрүүд гаргах нь маш чухал байна. Та нарт зориуд захихад, монголчууд бид бие биедээ илүү их хайр халамж өгч, дэм болж, дэмжиж түшиж ажиллаж амьдрах нь их чухал байна. Муулах, шүүмжлэх, хорон үг хаях маш амархан. Тэр нь муулж байгаа талдаа ч, муулуулж байгаадаа ч ашиггүй. Монголд ашиггүй байдаг учраас тэр шүү дээ. Эндээс би эх орон гэдэг сэдэв рүүгээ орох гэж байна.
Манайх энэ жил МҮОНТВ-ийн мэдээний өмнө бяцхан уриа шторк явуулаад байсныг та бүхэн санаж байгаа байх. “Бид эх орондоо хайртай” гэж Ш.Гүрбазар, Д.Сосорбарам гуай нар шүлэг уншаад, Монголын далбаатай хөх тэнгэрийн үзүүр харагдсан реклам явуулсан. Үүнийг яагаад явуулсан бэ гэхээр, бизнесийн байгууллагын хувьд брэнд нэрээ гаргах зорилго мэдээж байсан. Үүний хажуугаар нийгмийн хариуцлагаа бүрэн ухамсарласан байгууллагын хувьд хүмүүсийн оюун санаанд өөрчлөлт хийх, сэдэл өгөх тодорхой нэг санааг хүргэх үүднээс тэр рекламыг хийсэн. Эх орондоо хайртай байх гэдэг нь хайртай гэдэг үгийг хайртай хүндээ хэлдэг шиг биш, эх орондоо хэлдэг, эх орон нэгтэндээ хэлдэг, түүнээсээ ичдэггүй байх юм. Сүлд дууллаа бид дуулдаггүй байлаа шүү дээ. Саяхнаас л дуулдаг болж байна. Цээжин дээрээ гараа тавиад бидний сэтгэл зүрхэнд эх орон минь уяатай, шингээстэй байна гэдэг ойлголтыг ичихгүйгээр тодорхой үйлдлүүдээр бие биедээ харуулдаг болгож, нийгэмд нэг үзэгдэл болговол хүмүүсийн дунд маш хурдацтайгаар түгнэ.
Эх орондоо хайртай хүн ямар байх ёстой юм бэ гэдэг талаар яриа өрнүүлье л дээ. Дайн болбол эх орныхоо төлөө бууны өмнүүр орж үхэхэд бэлэн гэж андгайлан тангараглахаас өмнө өдөр тутамдаа, алхам тутамдаа жирийн иргэн бид эх орондоо хайртайгаа харуулж амьдрах хэрэгтэй гэсэн санааг л гаргахыг хүссэн юм. Үүнийг бид өөрсдөө бас харуулах энгийн жишээ үзүүлсэн. Гялгар уутнаас бид хэдэн жилийн дотор салъя. Би бага байхдаа, өөрөөр хэлбэл социализмын үед даавуун, эсвэл савхин уут бариад дэлгүүр явдаг байлаа. Мэдээж үүнийг ганц удаа биш, угаагаад хэрэглээд л байдаг юм. Манайх “Бид эх орондоо хайртай” гэсэн бичигтэй даавуун уут гаргасан. Тэр уутыг хаана үйлдвэрлэсэн бэ? Монголд. Хэн үйлдвэрлэсэн бэ? Монгол хүн. Тэр уутыг худалдаж авахаар хэн орлого олохов? Монголчууд. Бид энэ санаачилгаа илүү цаашаа өргөжүүлсэн. Мэдээж юун түрүүнд “Хас” банкны харилцагчдаа түрүүнд тавьж, зээлдэгчдээрээ уутаа оёулсан. Нөгөө талаасаа нийгмийн хариуцлага гэдгийг тод томруунаар харуулахын тулд хөгжлийн бэрхшээлтэй 100 гаруй эмэгтэй ажилладаг цехэд захиалаад оёулсан. Ингэснээр урд хөрш рүү биш монгол хүнд, ажлын байраар хангагдах бололцоо муутай, бидэнтэй адил тэгш боломж эдэлж чадахгүй байгаа эх орон нэгтэндээ тэр мөнгийг шилжүүлсэн. Үүгээрээ манай хамт олон эх орондоо хайртай гэдгээ харуулъя гэдэг л санаа байсан. Энэ бол маш энгийн, бас жижигхэн ажил. Гэхдээ ийм маягаар хүн болгон хийгээд эхэлбэл манай улс орон маш хурдацтай хөгжих боломжтой. Ханш нь савлаад байгаа “ногоон” буюу хатуу валют Монголоос гарах нь багасна. Тэр долларыг олж ирэхийн тулд манай ард түмэн маш олон жил уйгагүй хөдөлмөрлөсөн. Бид бүгдийн эцэг эхээс ч өмнөх үеийнхэн том том үйлдвэр босгохын тулд, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд гадагш экспортлохын тулд үнэхээр их хөдөлмөр зарсан байгаа. Үндэсний энэ баялгаа бид хайрлах ёстой юм.
Эх орондоо хайртай байна гэдгийг, эх орноо зүрх сэтгэлдээ шингээгээд явж байна гэдгээ энэ анги танхим дотроо найз нөхөдтэйгээ харилцаж байхдаа, тоглож байхдаа хүртэл, товчхон хэлбэл үйлдэл бүрээрээ харуулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, гудамжаар явж байхад чинь нэг хүүхэд чихрийн цаас хаячихвал хаясан цаасыг нь аваад “Найз аа, битгий ингэж хаяарай. Энэ бол бидний амьдардаг орчин, манай хот, бидний эх орон шүү дээ” гээд хэлээд үз. Анзаараарай, тэр хүүхэд ичнэ, дараагийн удаа тэгж хаях гэснээ чиний үгийг санаад халааслаад явна. Ийм жижигхэн үйлдлээр бид өөрсдөө эх орныхоо жинхэнэ эзэд нь гэдгээ харуулна.
Зарим үед би үглээ чавганц шиг явдаг л даа. Илт бүдүүлэг буруу юм хийж байвал засаад хэлчих хэрэгтэй гэж би боддог. Гэр бүлтэйгээ хамт Туулын эрэг дээр очиж амраагүй гэр бүл манай хотод бараг үгүй байх. Идэж уугаад буцахдаа хогоо газраар нэг тарааж орхиод, мах шарсан гал дээрээ архины шил, ууттай хогоо хийгээд явах нь жирийн л үзэгдэл. Гэтэл энэ бол хэнээс ч тусламж гуйхгүйгээр дор бүрнээ засч залруулчих боломжтой наад захын үзэгдэл. Ингэж чадвал хожим та нар гэр бүлээрээ амарч очоод хүүхэд чинь тоглоход газраас ялзарсан гялгар уут гарч ирэхгүй л гэсэн үг биз дээ. Ямар сайхан байгалийг өвөг дээдэс маань бидэнд өвлүүлж үлдээгээ вэ. Үүнийг зүгээр авч өгөөгүй. Газрын зураг дээрээс Монголыг хүн болгон хараад таньж байна. Монгол гэдэг тусгаар улсыг бидэнд үлдээхийн төлөө, хавтгай сантиметр бүрийнх нь төлөө бидний өвөг дээдэс, өвөө эмээ, аав ээж зүрх сэтгэлээ, цусаа урсгаж, амиараа хамгаалсан. Үүнийг бид хайрлах ёстой. Түй! гээд нулимахдаа бид үүнийг бодож байх учиртай. Дээр нь гишгэх бүртээ хүртэл болгоомжлох юмсан. Ийм бодолтой хүмүүс анги бүрээс, сургууль бүрээс гарч ирээсэй.
Монгол хүүхдүүд, бидний ирээдүй хойч хангалуун сайхан амьдрах ёстой. Хүн бүр дор дороо хуримтлалтай болох ёстой. Хуримтлалтай болохын тулд хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Орлогоо нэмэгдүүлэхийн тулд өндөр боловсролтой болох шаардлагатай. Хүүхэд залуу үе маань ийм тэмүүлэлтэй болоосой гэдэг зорилгоор бид “Ирээдүйн саятан” гэдэг хүүхдийн хадгаламжийн үйлчилгээг шинээр нэвтрүүлсэн. Үгийг нь бодоод үзээрэй. Саятан гэдэг үг англи хэлээр millionnaire буюу сая доллартай хүн гэсэн үг шүү дээ. Нөгөө талаасаа ирээдүйгээ рүү тэмүүлж, сайн иргэн болж төлөвшөөд, чанартай боловсрол эзэмшиж, тогтвортой гэр бүлийг байгуулаад явахын тулд хүүхдэд өнөөдрөөс хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй юм байна, хуримтлалтай болж байх шаардлагатай юм байна гэсэн сэтгэлгээ төлөвшиж чадсан. Бидний энэ санаачилгыг дагаад банкууд хүүхдийн ирээдүйд хандсан бүтээгдэхүүн үйлчилгээнүүдийг нэвтрүүлж, нийгэмд энэ үзэл бодлыг төлөвшүүлж чадсан.
Дуулиан 2020 гэж та бүхэн сонссон байх. 2020 он гэхэд бахархах, дэмжиж балиашиглах өөрийн гэсэн хөл бөмбөгийн багтай болъё гэсэн тэмүүлэл. Авъяасыг хичээл чармайлтаар хөгжүүлж, хөдөлмөрийн үр дүнд амжилтанд хүрдэг. Өнөөдөр өсч өндийж байгаа багачуудад бололцоог нь олгоод заал талбай, заах багшийг нь бэлтгэж өгөөд хэдэн жил хичээллэхэд монголчууд багийн энэ спортоор амжилтанд хүрч яагаад болохгүй гэж. 2020 он гэхэд дэлхийд шуугиан дуулиан тарья л гэсэн санаа. Тэр үед хаанаас ч юм чадварлаг залуухан баг гарч ирээд дэлхийн шилдгүүдтэй өрсөлдье. Тийм боломж бий гэдэгт итгэж байна. Олимпийн аварга төрөхөд бид яаж нэгдэж, яаж бахархаж байсан билээ. Нэг үндэстэн нэг л шөнө нэгдэж, туг далбаагаа хийсгээд талбай дээрээ төрийн дууллаа дуулцгаасан. Гудамжинд том дэлгэцүүд тавьж, бөөнөөрөө сэтгэл догдлон үзэж, зарим хүн маргааш нь Бээжинд очиж багаа дэмжин уухай хашгирч байсан. Тэр олон зуун сая хятадуудын дотор монгол хүний нэрийг дуудан уухайлж байсан нь Монголд олимп болж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр байсан. Ийм бахдам амжилтууд манай үндэстнийг нягтруулж, Монгол гэдэг нэг гэрийн дээвэр дор нэгтгэх чадалтайг харууллаа. Энэ мэт мөрөөдлийн төлөө зөвхөн спортоор биш ажиллаж байгаа салбартаа, эзэмшиж сурсан мэдлэгээрээ хүн бүр дор дороо зорилт гаргаад, түүнийхээ төлөө уйгагүй явбал монгол хүн хаана ч, ямар ч амжилт гаргаж чадна гэсэн итгэл үнэмшлийг нийгэмд өдөөж өгөхийн төлөө бид гурван жилийн өмнөөс мөрөөдөөд “Дуулиан-2020” тэмцээнийг санаачилж байсан. Тэр амжилтыг гаргаснаараа эх орондоо хайртайгаа харуулж байгаа хэрэг юм. Эх орноо хайрлаж байна гээд заавал цус урсгах хэрэггүй. Бид арай өөр цаг үед амьдарч байна. Өнөөдөр бол хувийнхаа амжилтыг ингэж баталгаажуулж чадвал жинхэнэ эх оронч иргэн гэж үнэлэгдэнэ.
Би зөв цагт, зөв газар явж байдаг увдистай байсан юм шиг заримдаа санагддаг. Аз гэж байдаг. Аз нэг л өдөр мөрийг чинь алгаддаг. Ийм мөч хүн болгонд тохиолддог. Гагцхүү түүнийг угтан авахад өөрийгөө бэлтгэчихсэн байх нь чиний хариуцлага. Хэлтэй болчихсон, сургуулийн үнэмлэх дипломоо авчихсан, бас хүмүүст өөрийгөө таниулж ойлгуулах чадвартай болчихсон байх жишээтэй. Би өөр ямар нэг ажил хийж байсан бол мөн л тодорхой хэмжээнд сэтгэл ханамжтай байх байсан гэж боддог. Би олон ажил хийж үзсэн. Оюутан байхдаа ресторанд ажиллаж байлаа. Хэн ч намайг цахилгаан зуух цэвэрлэ гэж хэлээгүй байхад өглөө болтол зүлгээд зогсох жишээтэй. Сэтгэлээсээ хандаж хийсэн ажлаасаа хүн сэтгэл ханамж авч, амжилтанд хүрэх бололцоотой. Бас нэг гол зарчим маань ажил хийвэл дуустал, дуусгахдаа чанартай байлгая гэсэн бодол. Азын хүчин зүйл мэдээж байна. Гэхдээ аз дайраад алт дээрээс гоожоод ирнэ гэж хүлээх биш, тэр азыг өөрөө хайгаад явж байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, зөв газраа зөв цагт нь байж сурах хэрэгтэй. Хүн болгон олимпийн аварга, эсвэл алдартай од болох албагүй. Харин хүн болгон дор бүрнээ хийж байгаа ажилдаа, орчин тойрондоо, гэр бүл, хань, үр хүүхдийнхээ өмнө хариуцлагаа биелүүлж чадвал бүгд аз жаргалтай байна. Мөч болгон амьдралд үнэтэй. Өнөөдөр гэдэг өдрөө, яг одоо, энэ мөчийг хайрлаж бай. Өнөөдөр би юу бүтээв, хэнд юм өгөв, өөртөө юу сурав.
Эрдэм боловсрол бол хамгийн том баялаг. Мөнгийг алдчихаж болно. Тархиндаа хийгээд авчихсан сэтгэл мэдрэмж, боловсрол мэдлэгээрээ бүхнийг тэгээс эхэлсэн ч баялаг бүтээж чадна. Тийм учраас сургууль, багш, боловсролын тогтолцоо бол бидэнд үйлчилж байгаа хамгийн чухал хэсэг, нийгмийг урагш хөдөлгөх хамгийн том баялаг бүтээж байгаа салбар. Тэр эрдэм боловсролыг сурах насан дээрээ, сурах бололцоогоор хангагдаж байгаа дээрээ олзуурхан аль болох өөрийгөө 100 хувь дайчлан та нарын өмнө бүтээчихсэн байгаа мэдлэгийг чадах чинээгээрээ шингээж ав.
Миний эх орон ийм л байгаасай гэсэн хүсэл, төсөөлөл хүн бүхэнд бий. Эх орноороо бахархаж омогших юм ч зөндөө бий. Хүн эх орныхоо маш олон зүйлээр бахархаж болно. Би бол түүхээрээ, ард түмнээрээ хамгийн их бахархдаг. Хаана ч давтагддаггүй цаг агаар, тогтоц гэх мэтээрээ өвөрмөц газар нутгаараа бахархдаг. Олимпийн аваргуудаараа бахархаж байна. Тэрбум хүнтэй энэтхэгчүүд анхныхаа алтан медалийг бидэнтэй зэрэгцэн авлаа шүү дээ. Харьцуулаад үзээрэй, Монголд ямар их авъяас байна вэ. Гэхдээ бид 3-ыг, тэд ганцыг. Энэ бол бидний хайрлах, хүндлэх учиртай бахархал. Бие биенээ хайрлаж, дэм өгч байх их чухал байна. Бидэнд хааяа тэр дутагдаад байдаг. Ааваараа, хүүхдүүдээрээ бас бахархдаг. Болохгүй бүтэхгүй юм мэдээж байна л даа. Үүнийг шилжилтийн үеийн түр зуурынх, бид өөрсдөө засч залруулчихаж болно гэж харах дуртай. Өнөөдрийн ийм бэрхшээлд замын түгжрэл, хотын утаа, жаажигнаад байгаа байшингууд гэх мэтчилэн нэрлэж болно. Эднийг бид удахгүй шийдчихэж чадах байх. Хамгийн чухал нь ирээдүйгээ гэсэн сэтгэл, итгэл, бие биенээ дэмжиж түших ухамсар юм. Миний ярианаас нэг ч гэсэн үгийг өөртөө шингээж аваад амьдралдаа хэрэг тус болгож байвал би бас урамшиж, итгэл зориг авах юм.
Монгол хүн бүр инээд баяслаар дүүрэн, өндөр боловсролтой, наад зах нь хоёр гурван гадаад хэлээр нэмж ярьдаг, хүмүүс Монголд сурах гэж ирдэг... Монгол орон ийм байгаасай гэж би хүсдэг. Яагаад бүх хүн Америкт очиж сурах ёстой гэж. Хархориндоо ч юм уу, Богд уулынхаа цаана ч юм уу нэг сайхан цогцолбор сургууль бариад, америк багш нарыг Монголдоо авчраад дэлхийн жишигт нийцсэн сургалт явуулъя. Арван жилийн дараа монгол багш нар гарч ирээд америк, энэтхэг, орос, хятадуудад боловсрол олгоно. Энд газар нь байна, агаар ус байна, анхаарал төвлөрүүлээд сурах боломж бүрэн бүрдүүлж болж байна. Эсвэл эмчилгээний том төвтэй болчихъё. Хөдөөгийн байгаль, цаг уур, цагаан идээ, уламжлалт арга ухаанаа ашиглаад хүн эмчилдэг дэлхийн том больницыг энд байгуулчихъя. Тэгвэл аялал жуулчлалаас лав хэд дахин илүү валют авчирна. Явцдаа үнэ өртгөө нэмэгдүүлэх, сонирхолтой, илүү их мөнгө оруулж ирэх салбаруудыг сонгоё л доо. Яагаад болохгүй гэж. Бүгдээрээ банкир битгий болоорой. Сайн багш, эмч, хуульч, инженерүүд хэрэгтэй байна. Энэ бол жинхэнэ мэргэжлүүд. Би өөрийгөө мэргэжилтэй гэж боддоггүй. Хүн болгон мөнгөтэй харьцдаг. Худалдаа хийнэ, цалин авна, бас цалин төлнө, тиймээс хүн болгон эдийн засагч байх шаардлагатай. Манайх уул уурхайгаас улс нэлээд доллар олох төлөвтэй байна. Нэг сургуулиас 10 инженер төрчихвөл манайхан гадны мэргэжилтнүүдэд 20 мянган доллар төлж байхаар та нартаа тав таван мянгыг өгч цалинжуулна. Гадныханд төлдгөөс дөрөв дахин бага, харин монголчуудад бол гайхамшигтай цалин. Үүний дээр Монголын баялгийг гадагш цацчихгүй, та нарт, дотоодын иргэндээ мөнгөө өгнө, иргэн маань үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжинэ.
Үүний төлөө хүн нэг бүрээс хүсэх нэг юм байна. Дэлгүүрт ороод болж өгвөл, бас байвал “Монголд үйлдвэрлэв” гэсэн шошготой юм авахыг л бодоорой. Уншсан, сонссон нь цаашаа тав таван хүнд дамжуулаад хөдөлгөөн болгочихвол валют гадагшаа гараад, ханш нь өсөөд, амьдралыг минь хэцүү болгоод байгаа нэг том даваагаа бид дарж авна. Зэсийн үнэ уначихаар гаднаас орж ирдэг валют багасч, ханш нь өсчихөөр гаднаас оруулж ирдэг нефть маань улам үнэтэй болоод байна. Тэгэхээр хүн бүр, 2.5 сая хүн бүгд дотоодын орлуулагч бүтээгдэхүүнээр гадаадаас авдгаа орлуулчихвал манай үйлдвэрлэл хөгжөөд, манайд ажил олголт нэмэгдээд, ажлын байр бий болоод, төсөвт төлдөг мөнгө, бидний дунд эргэлддэг мөнгө нэмэгдэнэ. Ингэвэл мэдээж сурч байгаа сургууль маань, амьдарч байгаа орчин маань илүү тохилог, илүү чанартай, илүү баталгаатай болох гинжин холбоос байгаа. Энэ бүхнийг нэг л цэгээс эхлүүлж болно. Тавхан хүнд л ингэж хэл. Дэлгүүрт ороод адилхан хоёр крем, эсвэл консерв байвал “Үүнийг Монголд үйлдвэрлэсэн юм байна, Монголынхыг нь л авъя” гэж чанга дуугаар хэл. Та бүхэнд амжилт хүсье.

2008 оны 12 дугаар сарын 19-ний өдөр, 93-р дунд сургуулийн сурагчдад энэхүү лекцийг уншив.

First step

I was wondering about blogging for some time now and, amazingly, today happens to be that magic day - a good day to start doing it, and actually start learning how to do it. The amazing thing is that when I turned on my computer in the morning from hibernation it was on the blogger.com. I left it on twitter yesterday. So I took it as a sign to start sharing my thoughts with whoever might be interested on the blogosphere. Of course there is some hesitation from my part on what subject I could start doing it, what are the things I can and I cannot share at this time. I hope that these will crystalize over time as I move ahead and learn.

Since, this is a pilot I want to start with simple news that are preoccupying my thoughts and efforts these days: first, the company that I help manage raised its capital and we worked to deliver these news to the stakeholders today. You can find it on the company's website: http://www.tengerfg.com/, I believe.



Second, news on Mongolia, my homecountry: we have a new Prime Minister and the speech he has made in the Parliament last week was very inspiring and touched many. I can't wait to share it with you as soon as I have the official translation of it. He is a first PM in Mongolia who came from a business background and I am pretty much convinced that he will deliver on his promises. He is doer. And I believe, the people are ready to follow his new leadership. I am. And I hope many more are. It is time to do things in Mongolia. It is time for people to start working on our own issues. It is time for each one of us to start contributing to the development. It is not a time for complaining and whyning. As the PM said, we TOGETHER CAN DO IT as citizens of a wealthy nation!


Third bit of news is that, I feel, and many people feel that as a country, Mongolia might be on the verge of enourmous turn-around in terms of its development. Last month the government has signed a landmark deal with Ivanhoe Mines and Rio Tinto on the production of copper and gold at Oyu Tolgoi mine. This long awaited deal has sent a positive signal to the investors close and far and put Mongolia on the spotlight of the world's business media. Never before I saw this amount of interest from foreign press and international investors in Mongolia. We are nearing a BOOM stage of the country's development and each one of its 2.7 million inhabitants. It is time for us to be smart and work hard. All else will follow!

I will stop here and try to publish this very first page. I want to share with you my thoughts on Davos, microfinance, financial sector development, business ideas, capital markets, and just simple life lessons going forward. Looking forward. In the meantime enjoy today!

Gan